Όλα άρχισαν με μια μεγάλη νίκη. "Αν αναρωτιέστε", γράφει ο Στάθης Καλύβας, "γιατί η Ελλάδα ζει τη σημερινή τραγωδία, η απάντηση συμπυκνώνεται σε μια ημερομηνία: 18 Οκτωβρίου 1981.
Του Γεράσιμου Μοσχονά*
Τώρα πια ξέρουμε πως τότε μπήκαν τα θεμέλια της σημερινής καταστροφής. Αυτή τη στιγμή βρισκόμαστε μόνο στην αρχή της αποπληρωμής ενός δυσβάσταχτου λογαριασμού, που μας κληροδότησε το ΠΑΣΟΚ του Α. Παπανδρέου και που θα απαιτήσει πολλά χρόνια και δάκρυα. [...] Το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου φέρει τη βασική ευθύνη της καταστροφής, αλλά όχι την αποκλειστική. [...]
Η Ν.Δ. το μιμήθηκε και στο τέλος το υποκατέστησε με επιτυχία" (Καλύβας 2011). Τα πράγματα είναι φυσικά πιο σύνθετα, όπως ο Σ. Καλύβας άριστα γνωρίζει. Δεν υπάρχει όμως αμφιβολία ότι το ΠΑΣΟΚ διαδραμάτισε κρίσιμο ρόλο στο ξετύλιγμα της αρνητικής πολιτικής δυναμικής που οδήγησε στην χρεοκοπία. Επίσης, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Ν.Δ. της περιόδου 2004-2009 μιμήθηκε τις πιο αρνητικές όψεις της διακυβέρνησης ΠΑΣΟΚ και στο τέλος «το υποκατέστησε με επιτυχία».
Όμως το ΠΑΣΟΚ, το μεγάλο ΠΑΣΟΚ των ετών 1981-2012, ήταν ένα σύνθετο φαινόμενο. Η δε κυριαρχία του υπήρξε άρρηκτα συνυφασμένη με την παραγωγή ενός αξιόλογου μεταρρυθμιστικού έργου. Όπως και με την αξιοθαύμαστη ικανότητα των διαδοχικών ηγεσιών του (Α. Παπανδρέου και Κ. Σημίτη) να διατυπώνουν πληρέστερα από τον κομματικό ανταγωνισμό τους "στόχους του έθνους".
Προπάντων, όμως, το ΠΑΣΟΚ ήταν ένα αντιφατικό κόμμα. Η εσωτερική ασυνέπεια μεταξύ, αφενός, ρητορικής και εφαρμοσμένων δημόσιων πολιτικών και, αφετέρου, μεταξύ των ίδιων των δημόσιων πολιτικών ήταν σημαντική και, σε ορισμένες περιπτώσεις, σοκαριστική. Αυτή δε η ασυνέπεια συνέβαλε καίρια στην χρεοκοπία της χώρας. Ας δούμε λίγο πιο αναλυτικά, λόγω επετείου, την περίοδο του Α. Παπανδρέου.
Μεταρρυθμιστική τόλμη και απουσία συνοχής
- Με την άνοδο του στην εξουσία το ΠΑΣΟΚ κτύπησε δυνατά. Πιο δυνατά δεν γινόταν. Τον Ιανουάριο του 1982, η νεοεκλεγείσα κυβέρνηση ανακοίνωσε μία εξόχως επιθετική εισοδηματική πολιτική (ενδεικτικά: μέση αύξηση κατά 46,4% των κατώτατων αποδοχών, υπερδιπλασιασμός των αγροτικών συντάξεων). Όπως επισημαίνει ο Χρ. Ιορδάνογλου, "οι αυξήσεις των αποδοχών [...] ήταν απρόβλεπτα μεγάλες ακόμη και για τους ίδιους τους παραλήπτες τους. Ο σκοπός ήταν να εγχαραχθούν στη μνήμη για χρόνια". Και πράγματι εγχαράχθηκαν στη μνήμη για χρόνια. Επίσης, οι κοινωνικές δαπάνες αυξήθηκαν κατακόρυφα περνώντας από το ταπεινό 10.2 % του ΑΕΠ το 1980 σε 16% το 1985 (ΟΟΣΑ, 2011). Η δε ίδρυση του Εθνικού Συστήματος Υγείας το 1983 αποτέλεσε τη κορωνίδα στην διαδικασία συγκρότησης ενός σοβαρού κράτους πρόνοιας. Η πολιτική του Α. Παπανδρέου, με την εξαίρεση της λαϊκιστικής πολωτικής ρητορικής, έμοιαζε να έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας τολμηρής κεϋνσιανής αριστερής σοσιαλδημοκρατίας.
- Αυτό που ξεκίνησε σαν αριστερή σοσιαλδημοκρατία –και σαν γιορτή-γνωρίζουμε ότι κατέληξε σε τραγωδία. Η γερμανικής συστηματικότητας πειθαρχημένη δημοσιονομική πολιτική των προηγούμενων δεκαετιών, παρά τη μικρή χαλάρωση της πρώτης δημοκρατικής περιόδου (1974-1980), εγκαταλείπεται πλήρως με την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία. Το έλλειμμα γενικής κυβέρνησης σκαρφαλώνει σε δυσθεώρητα ύψη τα έτη 1985 (-10.4% του ΑΕΠ) και 1989 (-12%) και το χρέος εκτοξεύεται. Ο όγκος της δημόσιας απασχόλησης αυξάνεται βίαια-περισσότερο από 170.000 άτομα μεταξύ των ετών 1980-1986 (ποσοστό ανόδου 34%). Η κακοδιαχείριση των άνω των 40 προβληματικών επιχειρήσεων που υπήχθησαν στον ΟΑΕ (και αντιπροσώπευαν το 4,5 % των θέσεων εργασίας στον τομέα της μεταποίησης) θα έπρεπε να διδάσκεται σε εγχειρίδια κακής διακυβέρνησης. Με την δε σκανδαλώδη για αριστερό κόμμα φορολογική του πολιτική, το ΠΑΣΟΚ υπονόμευσε καίρια όχι μια δευτερεύουσα αλλά την πιο δική του κεντρική στρατηγική επιλογή, τη μεσοπρόθεσμη βιωσιμότητα του κοινωνικού κράτους που μόλις είχε θεσπιστεί.
- Κατά την πρώτη περίοδο της διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ, ο «διοικητικός εκδημοκρατισμός» (Μακρυδημήτρης, 1995) ήταν η φιλοσοφία που προσδιόρισε τις παρεμβάσεις στη δημόσια διοίκηση. Η ατμόσφαιρα άλλαξε, οι αυταρχικές νοοτροπίες ξεριζώθηκαν και η μείωση της απόστασης μεταξύ των ιεραρχικών βαθμίδων, αλλά και των αποδοχών των υπαλλήλων, έγινε ο κανόνας. Η κατάργηση των γενικών διευθυντών, η εγκαθίδρυση ενός συστήματος προσλήψεων που απέδιδε μεγάλο βάρος στα κοινωνικά κριτήρια (τα λεγόμενα «μόρια») σε βάρος των αξιοκρατικών (1983), η εγκαθίδρυση ενός εξισωτικού μισθολογίου στη βάση της αρχαιότητας (1984) και ενός, επίσης εξισωτικού, βαθμολογίου (1986) χειροτέρευσαν δραματικά την λειτουργία του δημόσιου τομέα, κάτι που τονίζεται εμφατικά στην Εκθεση των εμπειρογνωμόνων του ΚΕΠΕ. Ο συνδυασμός της απότομης και άναρχης αύξησης του αριθμού των δημοσίων υπαλλήλων (όχι ο αριθμός καθεαυτός, ο οποίος παρέμενε κατώτερος του μέσου όρου της τότε Ευρωπαϊκής Κοινότητας) με τις «κακές» θεσμικές μεταρρυθμίσεις πολλαπλασίασε τις αρνητικές επιπτώσεις αυτών των τελευταίων και λειτούργησε ατύπως σαν μια μεγάλη αντι-μεταρρύθμιση. Στο όνομα του εκδημοκρατισμού, αλλά, προπάντων, στο όνομα της ικανοποίησης συνδικαλιστικών αιτημάτων και εκλογικών προτεραιοτήτων, ο Α. Παπανδρέου της περιόδου 1981-1986 θυσίασε συνειδητά και στυγνά την αποτελεσματικότητα των διοικητικών θεσμών της δημοκρατίας. Παρά τις αντίθετες διακηρύξεις. Και, φυσικά, επιβάρυνε στη μακρά διάρκεια τα δημόσια οικονομικά.
Αντιδεξιά και απουσία ρυθμιστικού αξιακού πυρήνα
- Μα, θα πουν πολλοί, η αποκατάσταση των διακρίσεων που είχαν επιβάλει οι νικητές του εμφυλίου δεν μπορούσε παρά να έχει δημοσιονομικό κόστος. Φυσικά. Το ΠΑΣΟΚ δεν ψηφίστηκε για να περιορίσει αλλά για να αυξήσει τις δημόσιες δαπάνες, οι οποίες ήταν ιδιαίτερα χαμηλές. Ωστόσο, η μερική
διαμόρφωση ενός δημόσιου τομέα σοσιαλδημοκρατικού μεγέθους ως προς τις δαπάνες αλλά φιλελεύθερου ως προς τα έσοδα (κοντά στον μέσο όρο χωρών που ανήκουν στο φιλελεύθερο μοντέλο καπιταλιστικής συγκρότησης, όπως η Μ. Βρετανία και η Ν.Ζηλανδία) συνιστά εξωφρενική έλλειψη συνοχής. Και τον ορισμό του δημοσιονομικού λαϊκισμού.Η διαύγεια είχε χαθεί και τα μυαλά είχαν σκοτεινιάσει
- Το ΠΑΣΟΚ στηρίχτηκε υπερβολικά στη κουλτούρα του ισχυρού ηγέτη, κουλτούρα χαρακτηριστική της ελληνικής κεντρώας-φιλελεύθερης παράταξης-από την οποία προήλθε ο βασικός πυρήνας της πρώτης κοινοβουλευτικής του ομάδας (1974). Το ΠΑΣΟΚ δεν είχε τον δικό του Jean Jaurès,τα "Σπίτια του λαού" των σουηδών σοσιαλδημοκρατών ούτε την κουλτούρα δημιουργίας θεσμών κοινωνικής αλληλεγγύης της κόκκινης Βιέννης.Οι παραδοσιακές αριστερές –σοσιαλδημοκρατικές αξίες της αλληλοβοήθειας, της self-education, της συμμετοχής σε μια κοινότητα στόχων, της λιτής ζωής, της ευθύνης δεν ταίριαζαν στους ανθρώπους του «Κινήματος».Ετσι, «χωρίς κρατήματα», χωρίς αξιακό ρυθμιστικό πλαίσιο, το ΠΑΣΟΚ επέτρεψε τα πάντα στο εσωτερικό του. Από την άδολη αφιέρωση στον αγώνα για μια πιο δίκαιη κοινωνία μέχρι την λαμογιά και την ακραία διαφθορά.
6. Η αντιδεξιά κουλτούρα, και ο στόχος της απόκτησης υπεροχής απέναντι στην δεξιά, έγινε σταδιακά ο κρίσιμος συνεκτικός ιστός. Οι αλλεπάλληλες δε εκλογικές νίκες-ειδικότερα όμως η μοναδική ικανότητα του Α. Παπανδρέου να κερδίζει μισοχαμένες παρτίδες –καλλιέργησαν την προπέτεια και αλαζονεία στο εσωτερικό του "λαού του ΠΑΣΟΚ".Η φρενήρης αναζήτηση της πολιτικής κυριαρχίας έγινε το κέντρο της ταυτότητας.
Συμπεράσματα, διδάγματα
Το ΠΑΣΟΚ υπήρξε η κύρια δύναμη εκσυγχρονισμού και σοσιαλδημοκρατικοποίησης της ελληνικής κοινωνίας και ταυτόχρονα το κύριο εμπόδιο στην προώθησή τους. Συνέβαλε καίρια στην χρεοκοπία γιατί δεν προώθησε σοβαρά ένα συνεκτικό σοσιαλδημοκρατικό οικονομικό μοντέλο, αριστερό (κατά την περίοδο Α. Παπανδρέου) ή σοσιαλφιλελεύθερο (κατά την περίοδο, αναμφίβολα ιδεολογικά πιο συνεκτική,του Κ. Σημίτη).
Το ΠΑΣΟΚ αντιπροσώπευσε μια επιφανειακή, μια εξόχως αντιφατική σοσιαλδημοκρατία.
Η μεταπολίτευση δεν απέτυχε γιατί οι ιδεολόγοι κυριάρχησαν επί των πραγματιστών αλλά για τον ακριβώς αντίθετο λόγο. Οι άνθρωποι πιστοί σε σκοπούς ηττήθηκαν από πραγματιστές που χρησιμοποίησαν εργαλειακά την ιδεολογία –ενώ, από ένα σημείο και μετά, δεν έδιναν δεκάρα τσακιστή για αυτήν.
Σημερινά ή αυριανά κυβερνητικά κόμματα θα ήταν καλό να λάβουν υπόψη το μάθημα που προκύπτει από την γοητευτική όσο και δραματική εμπειρία του ΠΑΣΟΚ. Η κεντρική έμφαση στην αντιδεξιά ταυτότητα του ΠΑΣΟΚ οδήγησε στην κατάργηση των κόκκινων γραμμών. Ο αντι-δεξιός προσανατολισμός του ΣΥΡΙΖΑ και ο αντι-ΣΥΡΙΖΑ προσανατολισμός της ΝΔ συνιστούν, όσες βραχυπρόθεσμες επιτυχίες και αν φέρουν, την καλύτερη συνταγή μεσοπρόθεσμης αποτυχίας –τόσο για τα εν λόγω κόμματα όσο και για το δημόσιο συμφέρον.
Ας μην ξεχνούν οι ηγεσίες τους ότι το ΠΑΣΟΚ υπήρξε όχι απλώς το ισχυρότερο κόμμα της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατικής οικογένειας αλλά και εκείνο που είχε την πιο βραχεία διάρκεια ζωής.
* Καθηγητής Συγκριτικής Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο