Τα άτομα, οι οργανισμοί και οι κοινωνίες αντιμετωπίζουν προβλήματα, τα οποία προσπαθούν να επιλύσουν με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη επιτυχία. Η ζωή είναι επίλυση προβλημάτων, σύμφωνα με τον χαρακτηριστικό ομώνυμο τίτλο βιβλίου του Karl Popper.
Του Κώστα Χριστίδη*
Η επίλυση των προβλημάτων γίνεται με δύο κατά βάση τρόπους, τον ορθολογικό και τον διαισθητικό. Ο ορθολογικός τρόπος, κατά τον καθηγητή Δημήτρη Μπουραντά, απαρτίζεται από τα εξής στάδια:
1. Εντοπισμός του προβλήματος.
2. Ορισμός του προβλήματος, που περιλαμβάνει απαραιτήτως τον προσδιορισμό των αιτίων δημιουργίας του, των υπαρχόντων περιορισμών (οικονομικών, χρονικών ή άλλων) και των επιδιωκόμενων στόχων (π.χ. ποια είναι η επιθυμητή ‘’αλλαγή νοοτροπίας ή συμπεριφοράς’’).
3. Συγκέντρωση και ανάπτυξη όσο το δυνατόν περισσότερων εναλλακτικών λύσεων.
4. Αξιολόγηση κάθε εναλλακτικής λύσης.
5. Επιλογή της βέλτιστης λύσης.
Ο διαισθητικός τρόπος επίλυσης προβλημάτων περιέχει μία επίσης λογική διεργασία, κατά την οποία, όμως, ο νους μας λειτουργεί ελλειπτικά και φθάνει κατ’ ευθείαν στην ‘’λύση’’, χωρίς προηγούμενη ανάλυση των δεδομένων, των γνώσεων, των πληροφοριών ή και των συναισθηματικών αντιδράσεων αλλά με μία συνθετική αξιοποίηση προσωπικών εμπειριών, έτοιμων εικόνων και ενστικτωδών παρορμήσεων.
Βεβαίως, στην ζωή υπάρχουν προβλήματα που δεν είναι δυνατόν να προσεγγισθούν με καθαρά ορθολογική διαδικασία είτε λόγω έλλειψης αναγκαίων πληροφοριών είτε λόγω ύπαρξης αυξημένης αβεβαιότητας κλπ. Άλλωστε, ακόμη και τα πιο ορθολογικά άτομα, όπως ανέπτυξε ο νομπελίστας Daniel Kahneman, (που εξέτασε τα συμπεριφορικά οικονομικά στα βιβλία του Thinking, fast and slow και Judgement under Uncertainty) συχνά προβαίνουν σε νοητικές συντομεύσεις που οφείλονται σε πλάνες, όπως:
• Πλάνη της αισιοδοξίας, κατά την οποία βλέπουμε τον κόσμο ευνοϊκότερο από ό,τι είναι στην πραγματικότητα, τις δικές μας ικανότητες πιο πολύτιμες από όσο πραγματικά είναι και τους στόχους μας εφικτούς ενώ πιθανώς είναι ανέφικτοι.
• Πλάνη της εκ των υστέρων μεροληψίας, που μας ενθαρρύνει να αποδίδουμε στις ικανότητές μας επιτυχίες που οφείλονται στην τύχη ή σε ευνοϊκή συγκυρία.
• Πλάνη της επιβεβαίωσης, που μας οδηγεί να δίνουμε μεγαλύτερη έμφαση σε ενδείξεις που ευνοούν τις απόψεις μας και να αγνοούμε τις υπόλοιπες.
• Πλάνη του status quo, δηλ. της τάσης να παραμένουμε προσκολλημένοι σε αυτό που γνωρίζουμε, υποτιμώντας την αξία εναλλακτικών λύσεων, ακόμη και όταν διαβλέπουμε ότι αυτές μπορεί να είναι πολύ καλύτερες.
Οι νέο-Έλληνες δρουν και αποφασίζουν διαισθητικά καθ’ υπερβολήν. Κυριαρχούνται από στερεότυπα, δηλ. από αντιλήψεις, ιδέες και παραδοχές που έχουν εγκατασταθεί στο μυαλό τους κατά την διάρκεια της ζωής τους και φυλακίζουν την σκέψη τους σε πεπατημένες και συμβατικές απόψεις.
Σε ακραίες περιπτώσεις, κάποιοι πιστεύουν ότι η γη είναι επίπεδη ή ότι μας ψεκάζουν (!) και δίνουν πίστη σε τσαρλατάνους θεραπευτές, οικονομικούς σωτήρες ή δημαγωγούς πολιτικούς.
Οι δε τελευταίοι αρνούνται να διδαχθούν από τα λάθη τους, εξαπατούν εαυτούς και αλλήλους και, περιφρονώντας κάθε έννοια ορθολογισμού, οδηγούν σταθερά την χώρα σε πορεία παρακμής.
*Νομικός – Οικονομολόγος