Οι αποκαλούμενες διαρθρωτικές αλλαγές, ιδιαίτερα στο πεδίο της εργασίας είναι πάντα αργές και δύσκολες, γιατί συναντούν αντιδράσεις. Κατά κανόνα δε, πραγματοποιούνται μετά από ισχυρές κρίσεις.
Με αυτές τις τελευταίες να είναι πάντα το προϊόν διαρθρωτικού χαρακτήρα αλλαγών. Και αυτές οι τελευταίες, αν θεωρήσουμε ότι η πανδημία Covid-19 είναι μια μορφή πολέμου, σήμερα επιταχύνονται, γεγονός που από μόνο του είναι αποσταθεροποιητικό και ως τέτοιο δημιουργεί συνθήκες αιφνιδιασμών και ανισορροπιών.
Τόσο σε εθνικό όσο και σε γεωπολιτικό επίπεδο. Υπό την πίεση έτσι υγειονομικών εξελίξεων, δεν αλλάζουν μόνον οι όροι και οι συνθήκες προστασίας της ζωής, αλλά και αυτοί της συνολικής εργασιακής πραγματικότητας. Πέρα βέβαια από το γενικό πλαίσιο της πολιτικής και της οικονομίας.
Συνεπώς, βαθύτατες και επιταχυνόμενες είναι οι μεταβολές και στον αποκαλούμενο «πολιτισμό της εργασίας», όπως αυτός αναπτύχθηκε και ευδοκίμησε παράλληλα με την ανάπτυξη της Βιομηχανικής επανάστασης και των συνθηκών παραγωγής πλούτου που αυτή δημιούργησε.
Κύρια χαρακτηριστικά του βιομηχανικού πολιτισμού της εργασίας ήταν ο εκδημοκρατισμός της ευμάρειας, η αξιοποίηση του χρόνου και η μέτρηση
του κόστους, η καλλιέργεια της προσπάθειας και της ατομικής βελτίωσης, η εκπληκτική ανάπτυξη της επιχείρησης και η ανάδειξή της σε κύτταρο κοινωνικής και οικονομικής προόδου, καθώς και η δημιουργία της κοινωνικής τάξης των μισθωτών.
Μία τάξη η οποία σταδιακά μετέβαλε τα δεδομένα της κοινωνικής ζωής στις βιομηχανικές χώρες και οδήγησε στην ανάπτυξη του συνδικαλισμού, ο οποίος, με την σειρά του, διαμόρφωσε και νέες σχέσεις πολιτικής εξουσίας.
Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί ότι ο πολιτισμός της εργασίας στις βιομηχανικές χώρες υπήρξε τα θεμέλιο πάνω στο οποίο αναπτύχθηκαν οι καταναλωτικές κοινωνίες, μέσα στις οποίες πολλοί μπορούσαν να απολαύσουν τα αγαθά που στο παρελθόν προορίζονταν για τους λίγους. Όσο για την φιλοσοφία του βιομηχανικού πολιτισμού της εργασίας, ήταν αυτή της αυστηρής κατανομής των καθηκόντων, της ιεραρχικής δομής και της μονότονης σε ρυθμό οργάνωσης των τρόπων παραγωγής.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό της βιομηχανικών κοινωνιών ήταν η σχέση τους με την γνώση, η οποία αντί να εφαρμόζεται στο είναι, όπως έλεγε ο Σωκράτης, εφαρμόστηκε στο πράττειν, γεγονός που μας φέρνει πιο κοντά στον Πρωταγόρα.
Έτσι η βιομηχανική ανάπτυξη συνοδεύτηκε και με μία πρωτοφανή επανάσταση της παραγωγικότητας, μέσα από τον οποία γεννήθηκε, ο συνδυασμός της τέχνης και του λόγου, για να προκύψει η τεχνολογία στην θέση της τεχνικής. Από το σημείο αυτό και μετά, άρχισαν να ωριμάζουν και οι συνθήκες για την αλλαγή της παραγωγής και, συνακόλουθα, της φύσης της εργασίας.
Σήμερα, λοιπόν, όπως υποστηρίζουν κορυφαίοι ειδικοί του κόσμου της εργασίας και της διοίκησης των επιχειρήσεων βρισκόμαστε μπροστά σε ένα ολότελα νέο παραγωγικό και εργασιακό περιβάλλον, το οποίο πολύ γρήγορα απομακρύνεται από τις δομές του παρελθόντος. «...Είναι σαφές...», τόνιζε στην αρχή του 2000 ο μεγάλος φιλόσοφος του επιχειρείν Πητερ Ντράκερ,, «....ότι οι παραδοσιακές μορφές της εργασίας αλλάζουν με γρήγορους ρυθμούς, με αποτέλεσμα σε 20 χρόνια από σήμερα τα μισά επαγγέλματα που γνωρίζουμε να έχουν εξαφανιστεί ή να είναι ριζικά αλλαγμένα. Το ίδιο θα συμβεί και στο εσωτερικό των επιχειρήσεων. Πολλές θέσεις εργασίας θα εκλείψουν και άλλες θα αλλάξουν. Ταυτόχρονα, όμως, θα δημιουργείται νέα προσφορά θέσεων εργασίας, στην οποία είναι άγνωστο με ποιον ρυθμό θα προσαρμόζονται όσοι προσαρμόζονται όσοι πρωτομπαίνουν στην αγορά εργασίας...».
Οι αριθμοί που προσκομίζονται προς ενίσχυση των παραπάνω απόψεων είναι θεαματικοί. Όπως αναφέρει ο καθηγητής Ρ.Σένετ, από τις αρχές του 20ου αιώνα μέχρι σήμερα, ο αγροτικός πληθυσμός στην Δυτική Ευρώπη, από 60% που ήταν, έπεσε σε ποσοστά κάτω από 10%.
Στην βιομηχανία, ενώ το 1910 οι χειρώνακτες εργάτες αποτελούσαν το 80% του εργατικού δυναμικού και οι μηχανικοί, εργοδηγοί κλπ. το 20%, σήμερα η σχέση κυριολεκτικά αντιστράφηκε. Στα δε σύνολο των εργαζομένων, τα λεγόμενα «μπλε κολλάρα» αντιπροσωπεύουν το 5%, ενώ τα «άσπρα κολλάρα» το 95% Επίσης, ενώ το 1920 μία βιομηχανία απασχολούσε 15% αποφοίτους πανεπιστημίου και 30% αποφοίτους γυμνασίου, σήμερα το 85% του προσωπικού της έχει ανώτερη και ανώτατη μόρφωση. Συνήθως δε, οι κατέχοντες, πανεπιστημιακούς τίτλους αντιπροσωπεύουν το 65% του συνολικού προσωπικού.
Υπάρχουν, όμως, και βιομηχανικές επιχειρήσεις όπου το ποσοστό αυτό φθάνει το 90%, του συνόλου των εργαζομένων.
Πέρα από τις ανωτέρω αλλαγές, κατακλυσμιαίες είναι οι μεταβολές και στην δομή των δυτικών οικονομιών. Έτσι, στην Ευρώπη των 27, ο τομέας των υπηρεσιών - εμπόριο, τράπεζες, τουρισμός, ασφάλειες κλπ. - αντιπροσωπεύει το 72% της οικονομικής δραστηριότητας, η βιομηχανία το 20% ο αγροτικός χώρος το 8% κατά μέσον όρο.
Είναι συνεπώς προφανές ότι οι αλλαγές και στη δομή των οικονομικών δραστηριοτήτων είναι θεαματικές. Ήδη, οι τηλεπικοινωνίες , η πληροφορική και τα ψηφιακά συστήματα κατέχουν την πρώτη θέση, με ετήσιο παγκόσμιο τζίρο 21 τρισ. δολάρια. Διαπιστώνεται, επίσης, ότι οι σημερινοί ρυθμοί των αλλαγών είναι δέκα φορές ταχύτεροι από αυτούς του παρελθόντος, με αποτέλεσμα κάθε πέντε χρόνια να πολλαπλασιάζονται και οι ανθρώπινες γνώσεις. Έτσι, όπως πολύ σωστά τονίζει ο πρώην πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και πρωτεργάτης της ευρωζώνης κ. Ζακ Ντελόρ, το 2030, οι γνώσεις στις οποίες θα έχει πρόσβαση ο άνθρωπος στον αναπτυγμένο κόσμο θα αποτελούν και το 95% των συνολικών γνώσεων της ιστορίας του ανθρώπου
Η εξέλιξη αυτή οδηγεί σε δύο θεμελιακά συμπεράσματα: Πρώτον, ότι όλοι είμαστε οι αγράμματοι του αύριο. Δεύτερον, ότι, για να αποφύγουμε αυτή την ενοχλητική κατάσταση, θα πρέπει να εφαρμόζουμε την διαρκή εκπαίδευση. Συμπληρωματικά, το γεγονός ότι το σύνολο των σημερινών γνώσεων είναι μόνον το 5% αυτών που θα έχουμε στην διάθεσή μας σε οκτώ χρόνια, μας οδηγεί στο εξίσου σημαντικό συμπέρασμα ότι οι νέοι θα πρέπει να προετοιμαστούν ώστε, στην διάρκεια του βίου τους, να αλλάξουν επάγγελμα τρεις και τέσσερις φορές.
Στον βαθμό, λοιπόν, που αλλάζει η δομή και η φύση των οικονομικών δραστηριοτήτων, ευνόητον είναι να μεταβάλλεται και η αγορά
της εργασίας, καθώς και ο επαγγελματικός προσανατολισμός. Οι αλλαγές αυτές, σήμερα ολοκληρώνονται και επιταχύνονται και από τις γρήγορες τεχνολογικές προόδους, οι οποίες καταργούν δραστηριότητες, από την μια μεριά, όμως, παράλληλα, δημιουργούν νέες.
Αυτή η εξέλιξη όμως, στην παρούσα φάση της παγκόσμιας υγειονομικής κρίσης, οδηγεί και σε νέα εργασιακά μονοπάτια, που ανατρέπουν παραδοσιακές εργασιακές σχέσεις και συνήθειες.
Όπως επισημαίνει ο κ. Κων. Μυλωνάς, ανώτατο στέλεχος της εταιρείας συμβούλων Adecco, «....η πανδημία ανέδειξε μια άβολη αλήθεια: οι αλλαγές στα εργασιακά είναι τετελεσμένες και για πολλές επιχειρήσεις και εργαζόμενους, οι γρήγορες εξελίξεις φέρνουν αβεβαιότητα και σύγχυση. Γράφονται πολλά, όμως η αλήθεια είναι ότι κανένας μεμονωμένος κλάδος, καμία χώρα ή εταιρεία δεν μπορεί να προσαρμοστεί σε αυτές τις αλλαγές μόνος ή μόνη της....».
Με την εκτίμηση αυτή συμφωνεί και το Διεθνές Γραφείο Εργασίας στη Γενεύη, το οποίο τονίζει ότι «μεταβάλλεται άρδην και ο θεσμός της μισθωτής εργασίας». Κατά τον σημαντικό Γάλλο κοινωνιολόγο και συγγραφέας Αλαίν Τουραίν, «μπήκαμε ορμητικά στην εποχή του τέλος της “κοινωνίας των μισθωτών” και αυτή η εξέλιξη είναι η σοβαρότερη πρόκληση για τη σοσιαλδημοκρατία».
Όντως είναι προφανές ότι οι αλλαγές στο εργασιακό περιβάλλον, μεταφράζονται και σε ριζικές μεταβολές των δεξιοτήτων που απαιτούνται στην υπό αναδόμηση αγορά εργασίας.
Πρόκειται ουσιαστικά για ένα παράδειγμα της επίδρασης των τεχνολογιών στο πλαίσιο της 4ης βιομηχανικής επανάστασης. Κι αυτό που μαθαίνουμε από την επιδημία του κορωνοϊού είναι ότι η 4η βιομηχανική επανάσταση έχει φτάσει σε επίπεδα τέτοια, ώστε διασυνδέοντας τον φυσικό, τον ψηφιακό και τον βιολογικό κόσμο,φέρνει στο προσκήνιο την έννοια της οικονομίας της ζωής.
Χάνονται θέσεις, γεννιούνται επαγγέλματα
Η τεχνητή νοημοσύνη ειδικότερα, στηρίζεται σε θεμελιώδεις μαθηματικές αρχές όπως η υπολογιστική στατιστική και η γραμμική άλγεβρα, τομείς των μαθηματικών που έχουν αντιμετωπιστεί με φόβο - ιδιαίτερα όσον αφορά τις απώλειες θέσεων εργασίας.
Σε μια έκθεση του 2018, το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ προέβλεψε ότι η 4η βιομηχανική επανάσταση θα δημιουργήσει τεράστιες απώλειες θέσεων εργασίας, αλλά ταυτόχρονα θα ανοίξει τον δρόμο για νέα επαγγέλματα, ειδικά σε τομείς όπως η ανάλυση δεδομένων, η επιστήμη των υπολογιστών και η μηχανική. Η πρόβλεψη αvέφερε ότι η ζήτηση για επαγγελματίες που έχουν έναν συνδυασμό ψηφιακών και επιστημονικών, τεχνολογικών, μηχανικών και μαθηματικών δεξιοτήτων με παραδοσιακές γνώσεις θα αυξηθεί γεωμετρικά και αυτό είναι κάτι που το διαπιστώνουμε ήδη. Εκτιμάται ότι έως το 2022 θα έχουν εξαφανιστεί πάνω από 75 εκατ. θέσεις εργασίας και θα αντικατασταθούν από 133 εκατ. νέες θέσεις σε επαγγέλματα νέας γενιάς.
Θα πρέπει δε να σημειωθεί ότι η Ελλάδα υστερεί σε σύγκριση με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες στο τρίπτυχο ανάπτυξη - ενεργοποίηση -αντιστοίχιση δεξιοτήτων, όπως προκύπτει από τον Ευρωπαϊκό Δείκτη Δεξιοτήτων (European Skills Index) του Cedefop. Επίσης, σύμφωνα με έρευνα της ManpowerGroup που δημοσιεύτηκε στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ του Νταβός 21-24 Ιανουαρίου 2020, η Παγκόσμια Έλλειψη
Ταλέντου έχει σχεδόν διπλασιαστεί κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας.
Όλες οι παραπάνω εξελίξεις είναι αυτονόητο ότι απαιτούν νέες προσεγγίσεις που να ανταποκρίνονται και σε πρωτόγνωρες πραγματικότητες. Υπό αυτή την έννοια, ο ρόλος της σοσιαλδημοκρατίας, σε σχέση με τον δεξιό συντηρητισμό και τον ακροαριστερό λαϊκισμό, μπορεί και πρέπει να είναι αποφασιστικός.