Περί απληστίας και προστασίας του καταναλωτή

Ένα φυσιολογικό και κατ’ αρχήν ωφέλιμο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης, η έμφυτη τάση κάθε ανθρώπου να βελτιώνει τις συνθήκες της ζωής του, η οποία στην οικονομία εκφράζεται με την βελτίωση της σχέσης χρησιμοποιουμένων πόρων προς παραγόμενα αποτελέσματα (input/output), μπορεί εν τούτοις συχνά να οδηγήσει σε δραστηριότητες ηθικά μεμπτές ή παράνομες.

Αντιθέτως, όταν η επιδίωξη του ατομικού οφέλους λαμβάνει υπόψη όχι μόνον τα βραχυπρόθεσμα αλλά και τα μεσο-μακροπρόθεσμα (και εκ πρώτης όψεως δυσδιάκριτα) αποτελέσματα, έχει ευεργετικές επιπτώσεις για μία ολόκληρη κοινωνία, μέσω της ολοένα μεγαλύτερης εξειδίκευσης και καταμερισμού των έργων, απόκτησης νέων γνώσεων, ανάπτυξης νέων τεχνολογιών, παραγόντων δηλ. που συμβάλλουν σε αυξανόμενη παραγωγικότητα. Αυτό ήταν, άλλωστε, το νόημα της διάσημης παρατήρησης του Adam Smith, ότι τα άτομα επιδιώκοντας το δικό τους όφελος, επιφέρουν, σαν να καθοδηγούνται από ένα αόρατο χέρι, συνολικό κοινωνικό όφελος πολύ μεγαλύτερο από όσο θα προέκυπτε στην περίπτωση που μία κοινωνία είχε ειδικά οργανωθεί προς τον σκοπό αυτό.

Η επιδίωξη του ατομικού οφέλους, ωστόσο, μπορεί να φθάσει σε ακραία μορφή, όπως συχνά συμβαίνει όταν βασίζεται σε μία ακόρεστη επιθυμία για την απόκτηση όλο και περισσότερων πραγμάτων, χρημάτων ή απολαύσεων, οπότε αποτελεί πλεονεξία ή απληστία. Ανάλογες ακραίες καταστάσεις δημιουργούνται γύρω και από άλλα ανθρώπινα χαρακτηριστικά όπως: διατροφή – λαιμαργία, αυτοεκτίμηση – αλαζονεία, διάκριση – φθόνος, επιμονή – πείσμα, λιτότητα – τσιγγουνιά κλπ.

Επανερχόμενοι στην απληστία, είναι εξαιρετικά σημαντικό να θυμόμαστε ότι μπορεί να αποτελεί αρνητικό χαρακτηριστικό όσων δραστηριοποιούνται όχι μόνο στον ιδιωτικό αλλά και στον ευρύτερο δημόσιο τομέα, δηλαδή πολιτικών και δημοσίων υπαλλήλων. Θυμίζω το σχετικό παράδειγμα παραιτηθέντος βαθύπλουτου ζεύγους υπουργών του ΣΥΡΙΖΑ που επιμελώς εισέπρατταν … επίδομα ενοικίου. Ακόμη πιο χαρακτηριστική είναι η περίπτωση απληστίας ενός ολέθριου πολιτικού ηγέτη, του Πούτιν, που βασανίζει με τις αποφάσεις του εκατομμύρια ανθρώπων σε ολόκληρο τον πλανήτη.

Υφίσταται, ωστόσο, μία ουσιώδης διαφορά μεταξύ πολιτικής και οικονομίας : στην πολιτική υπάρχει επίσης ένα ‘’αόρατο χέρι’’, που λειτουργεί όμως κατά κανόνα προς την αντίθετη κατεύθυνση από ότι στην οικονομία. Οι πολιτικοί που σκοπεύουν με τις αποφάσεις τους να προωθήσουν το γενικό συμφέρον οδηγούνται πολλές φορές από το αόρατο χέρι της πολιτικής να προωθήσουν κάποιο ειδικό συμφέρον οργανωμένων ομάδων σε βάρος άλλων ή, εν πάση περιπτώσει, να επιδεινώσουν την γενική κατάσταση σε μεσοπρόθεσμο χρονικό ορίζοντα.

Προσφάτως, η ανθρώπινη απληστία, και δη η επιχειρηματική, κατηγορείται για την εμφάνιση και διατήρηση του πληθωρισμού. Κατ’ αρχάς, ας υπενθυμίσουμε ότι πληθωρισμός είναι η σημαντική αύξηση του γενικού επιπέδου των τιμών. Συνιστά ένα νομισματικό κατά βάση φαινόμενο, το οποίο παρατηρείται όταν σε μία χώρα, σε μία δεδομένη χρονική περίοδο, η συνολική ζήτηση υπερβαίνει την παραγωγή και προσφορά αγαθών και υπηρεσιών (‘’too much money chasing too few goods’’). Η διατήρηση υψηλών τιμών σημαίνει είτε την ύπαρξη σταθερά αυξημένης ζήτησης, προερχόμενης εν πολλοίς από ‘’μαύρα’’ χρήματα (φοροδιαφεύγοντα εισοδήματα), είτε την ύπαρξη μειωμένης προσφοράς, κυρίως λόγω περιορισμένου ανταγωνισμού, κλειστών επαγγελμάτων και δυσχέρειας εισόδου σε αυτά νέων παραγωγών.

Εστιάζοντας στην πλευρά της προσφοράς, ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τον καταναλωτή είναι η ύπαρξη μονοπωλίων, κρατικών ή ιδιωτικών. Τα κρατικά μονοπώλια είτε διαμορφώνουν τιμές υψηλότερες από αυτές που θα επικρατούσαν σε συνθήκες ελεύθερου ανταγωνισμού, είτε καλύπτουν τα ελλείμματά τους με αυξημένους φόρους ή με υπέρμετρο δανεισμό. Από την πλευρά τους, τα ιδιωτικά μονοπώλια αφορούν δεκάδες κλειστά επαγγέλματα, που παραμένουν κλειστά λόγω των πολιτικών πιέσεων που ασκούν οι ενδιαφερόμενες συντεχνίες. Η πιο αποτελεσματική προστασία του καταναλωτή συνίσταται στην προσπάθεια αύξησης της παραγωγής και της προσφοράς αγαθών και υπηρεσιών, την τόνωση του ανταγωνισμού και την διευκόλυνση της ελευθερίας του εμπορίου, ει δυνατόν σε παγκόσμια κλίμακα.

Οι έλεγχοι στις τιμές χρησιμεύουν πρωτίστως για τον αποπροσανατολισμό του κοινού και για την εμφάνιση των ‘’αρμοδίων’’ ότι προσπαθούν να κάνουν κάτι. Οι έλεγχοι αυτοί θίγουν σοβαρά την παραγωγικότητα, γιατί αφ’ ενός συνεπάγονται την αφιέρωση εκατομμυρίων ανθρωποωρών από πλευράς κρατικών γραφειοκρατών για τον σχεδιασμό και την εφαρμογή τους και από πλευράς των ελεγχόμενων για την παράκαμψή τους και αφ’ ετέρου εξαφανίζουν από τους παραγωγούς τα κίνητρα για την συμπίεση του κόστους. Διαστρεβλώνουν τον μηχανισμό των τιμών, ενθαρρύνοντας την ζήτηση και αποθαρρύνοντας την προσφορά.

Υπονομεύουν την ατομική ηθική, δημιουργώντας κίνητρα σε μεγάλο αριθμό ατόμων να παραβιάζουν τον νόμο. Όσο παρατείνονται, τόσον αυξάνονται τα ειδικά συμφέροντα των ομάδων εκείνων που ενδιαφέρονται για την διατήρησή τους. Τέτοιες ομάδες αποτελούν π.χ. όσοι έχουν εξασφαλίσει ποσοστώσεις εισαγωγής ή εξαγωγής των ελεγχόμενων ειδών, αλλά και διάφοροι κρατικοί γραφειοκράτες που διευκολύνουν τους ενδιαφερόμενους με το αζημίωτο. Εν όψει των αρνητικών εμπειριών 40 αιώνων ελέγχων παγκοσμίως, μόνο βραχυπρόθεσμα πολιτικά οφέλη ή η άγνοια μπορούν να εξηγήσουν την καταφυγή στο μέσον αυτό.

Οι εναλλακτικές πηγές προμήθειας και ο ανταγωνισμός της αγοράς, όταν αυτή αφήνεται να λειτουργήσει ελεύθερα, προστατεύουν τον καταναλωτή πολύ πιο αποτελεσματικά από τους γραφειοκρατικούς μηχανισμούς που επιβάλλει το κράτος. Όχι γιατί οι επιχειρηματίες είναι πιο πονόψυχοι από τους γραφειοκράτες ή πιο αλτρουϊστές ή, έστω, πιο ικανοί, αλλά γιατί το συμφέρον τους οδηγεί να εξυπηρετήσουν τον καταναλωτή. Εάν μία ιδιωτική επιχείρηση δεν ικανοποιεί το καταναλωτικό κοινό για κάποιο χρονικό διάστημα, θα αναγκασθεί να παύσει να υφίσταται. Αντιθέτως, εάν μία κρατική υπηρεσία δεν ικανοποιεί το κοινό, πιθανότατα δεν θα καταργηθεί αλλά θα αποσπάσει περισσότερα κονδύλια, για την ‘’βελτίωσή της’’, από τον κρατικό προϋπολογισμό.

Αφορισμοί και δηλώσεις από πολιτικά πρόσωπα και οικονομικούς αξιωματούχους, εντός και εκτός Ελλάδος, περί ‘’απληστίας’’, (greedflation), φορολόγησης ‘’υπερκερδών’’, ‘’ασφυκτικών ελέγχων’’ κ.ο.κ. μάλλον αποπροσανατολίζουν και, εν πάση περιπτώσει, δεν συμβάλλουν στην καταπολέμηση του οικονομικού αναλφαβητισμού που μαστίζει το μεγαλύτερο μέρος των απλών πολιτών αλλά και πολλές κατηγορίες σημαινόντων προσώπων (δικαστών, εισαγγελέων, δημοσιογράφων κ.α.). Ας έχουν άπαντες υπόψη τους πως όταν οι κρατικές παρεμβάσεις στην οικονομία καθίστανται πολυάριθμες και εφαρμόζονται επί μακρόν, η ‘’ελεύθερη οικονομία’’ μετατρέπεται σταδιακά σε ‘’διατεταγμένη’’ (command economy) και η λειτουργία της αγοράς αντικαθίσταται από την λειτουργία της ουράς!