Κάθε φορά που οι δομές της παραγωγικότητας αλλάζουν εντείνονται και οι μάχες για μια πρώτη θέση στις αγορές.
Όλο και μεγαλύτερη κυριαρχία των εταιρειών προηγμένης τεχνολογίας έχει προκαλέσει έντονη συζήτηση για τις ανταλλαγές μεταξύ αποτελεσματικότητας και δύναμης αγοράς ενώ προκαλεί ερωτήματα σχετικά με το τι θα σημαίνει η μεταβαλλόμενη δομή των αγορών για την καινοτομία και την κατανομή του πλούτου στο μέλλον. Στο ετήσιο συμπόσιο Οικονομικής Πολιτικής Jackson Holeστο Ουαιόμινγκ, που διοργανώθηκε από την Ομοσπονδιακή Τράπεζα του Κάνσας Σίτυ, φιλοξενήθηκαν πολύ ενδιαφέρουσες απόψεις.
Του RaghuramG. Rajan*
Όσον αφορά την αποτελεσματικότητα και την ανταγωνιστικότητα υπάρχουν ήδη λόγοι ανησυχίας. Όλο και περισσότερες εταιρείες προσφέρονται για εξαγορά, αντί να προσπαθήσουν να αναπτυχθούν. Ταυτόχρονα, οι πιο αδύναμοι παραγωγοί παραμένουν στην αγορά, γεγονός που υπονοεί έλλειψη συντονισμού σε πολλούς τομείς της οικονομίας.
Εν τω μεταξύ μέτρα για την συγκέντρωση της αγοράς, όπως τα ποσοστά πωλήσεων των τεσσάρων μεγαλύτερων εταιρειών αυξάνονται σε πολλές βιομηχανίες στον κόσμο και δεν είναι ακόμη βέβαιο ποια συμπεράσματα πρέπει να συνταχθούν από αυτό.
Υπάρχει μια συζήτηση για το εάν η συγκέντρωση αυξάνεται και στην Ευρώπη, όπου υπάρχουν λίγο πιο αυστηροί αντιτράστ νόμοι.
Εάν δεν συμβαίνει, τότε οι πολιτικές αντιτράστ θα μπορούσαν να εξηγήσουν τη διαφορά μεταξύ Ευρώπης και ΗΠΑ στον τομέα αυτό. Κατά τον ίδιο τρόπο, τα επιχειρηματικά κέρδη φαίνεται να είναι μεγαλύτερα στις ΗΠΑ απ’ ότι στην Ευρώπη- όμως και πάλι δεν είναι ξεκάθαρο τι μπορεί να σημαίνει αυτό. Κάποιοι το βλέπουν ως σημάδι εντεινόμενων μονοπωλίων στις αμερικανικές επιχειρήσεις επενδύουν περισσότερα στην καινοτομία και δρέπουν τους καρπούς της μεγαλύτερης παραγωγικότητας.
Όμως εάν ισχύει αυτό, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε την πραγματικότητα της μικρής ανόδου της συνολικής παραγωγικότητας διεθνώς. Εάν η καινοτομία είναι τόσο ψηλά, γιατί δεν βλέπουμε ανάπτυξη της παραγωγικότητας;
Ας εξετάσουμε αυτά που ξέρουμε. Οι έρευνες δείχνουν πως η αυξανόμενη εξειδίκευση οφείλεται στη στροφή της αγοράς προς πιο καινοτόμες επιχειρήσεις – εκείνες δηλαδή που προσελκύουν και τους πιο ικανούς εργαζόμενους. Κάπως έτσι οι καλές επιχειρήσεις έγιναν άριστες.
Αυτό φαίνεται θετικό, διότι υπονοεί πως οι εταιρείες κερδίζουν μερίδιο αγοράς επειδή γίνονται πιο αποτελεσματικές και όχι επειδή εξαγοράζουν αντιπάλους τους. Κάποιος θα περίμενε ότι τα ολιγοπώλια θα οδηγούσαν σε άνοδο τις τιμές, αλλά δεν φαίνεται να συμβαίνει κάτι τέτοιο.
Μία εξέλιξη είναι η αυξανόμενη σημασία των άυλων στοιχείων όπως τα λογισμικά και τα πνευματικά δικαιώματα, τα οποία σύμφωνα με τους ειδικούς θα οδηγήσουν σε αύξηση της συγκέντρωσης της αγοράς σε λίγα χέρια.
Αυτό βέβαια συνδέεται με αυξανόμενη παραγωγικότητα σε κάποιους τομείς και με αύξηση της δύναμης της αγοράς σε άλλους. Σε αρκετές αγορές όλα αυτά έχουν αποτέλεσμα τη μείωση των τιμών για τους καταναλωτές.
Παρ’ όλα αυτά, ο τομέας της υγειονομικής περίθαλψης στέλνει προειδοποιητικά μηνύματα. Και εκεί υπάρχει συγκέντρωση σε λίγες εταιρείες, αυτές όμως δείχνουν ότι θέλουν να απομυζήσουν τους καταναλωτές και μάλιστα χωρίς να επιδεικνύουν υψηλά επίπεδα παραγωγικότητας.
Άρα, τα ερωτήματα είναι εάν και οι ιδιαίτερα παραγωγικές μεγάλες επιχειρήσεις σε άλλους τομείς θα ακολουθήσουν τελικά τον ίδιο δρόμο.
Την ώρα που μεγάλες εταιρείες όπως η Google και η Facebook προσφέρουν πολλά προϊόντα και υπηρεσίες δωρεάν (προφανώς προς όφελος των καταναλωτών), τα επιχειρηματικά μοντέλα τους προκαλούν αρκετά και επείγοντα ερωτήματα.
Για παράδειγμα, κάποιος θα πρέπει να αναρωτηθεί εάν η ανταλλαγή προσωπικών δεδομένων για τη χρήση τέτοιων υπηρεσιών είναι πραγματικά «δωρεάν». Υπάρχει επίσης και το θέμα του ποιον πραγματικά χρεώνουν αυτές οι εταιρείες για υπηρεσίες και το εάν αυτό0 το κόστος μετακυλίεται τελικά στους καταναλωτές.
Το επόμενο μεγάλο ερώτημα είναι εάν η δομή των σημαντικών βιομηχανιών επιβραδύνει τις επενδύσεις, την έρευνα και την ανάπτυξη ή τη διάχυση των καινοτομιών.
Οι περισσότεροι οικονομολόγοι πιστεύουν πως η καινοτομία δημιουργείται λόγω του ανταγωνισμού. Άρα έχει δίκαιο όποιος ανησυχεί ότι αυτό μπορεί να αποτελέσει απειλή για τη μελλοντική δυναμική του τομέα.
Νομίζω επίσης ότι πρέπει να ανησυχούμε για τη μείωση των εταιρειών που εισέρχονται στην αγορά και την τάση μεταξύ των πιο νέων εταιρειών να εξαγοράζονται.
Ίσως το πιο ανησυχητικό είναι ότι πλέον οι μεγάλες εταιρείες δεν διαχέουν τις νέες ιδέες στην υπόλοιπη οικονομία – είτε για λόγους προστασίας πνευματικών δικαιωμάτων είτε για να μην μετακινείται το υψηλά εκπαιδευμένο προσωπικό. Αυτό όμως απειλεί και το μέλλον της παραγωγικότητάς.
Τέλος, σημαντική ανησυχία προκαλεί η ανισότητα. Με κίνδυνο να υπεραπλουστεύουμε, έχουμε φθάσει σε ένα σημείο όπου οι υψηλά αμειβόμενοι έχουν συγκεντρωθεί σε μερικές εταιρείες ενώ οι υπόλοιποι δεν έχουν τέτοιες ευκαιρίες.
Με άλλα λόγια δεν είναι οι λίγοι στην κορυφή της κάθε εταιρείας που κερδίζουν υπερβολικά χρήματα, αλλά αρκετοί σε λίγες σούπερσταρ επιχειρήσεις. Κανένα από τα δύο δεν φαντάζει ελκυστικό. Όσο συμβαίνει αυτό, τόσο περισσότερο εκείνοι που μένουν εκτός θα αισθάνονται ότι οι ελίτ τα παίρνουν όλα.
Έπειτα απ’ όλα αυτά δεν είναι να απορούμε γιατί τον τελευταίο καιρό οι πολίτες εξεγείρονται και αμφισβητούν τους θεσμούς, προς τους οποίους χάνουν την εμπιστοσύνη τους.
Ο μέσος πολίτης δεν κατανοεί καλά καλά ούτε τη σχέση πληθωρισμού και ανεργίας. Αν προσθέσεις σε όλα αυτά τους ακατανόητους τραπεζικούς δαίδαλους, μιλάμε για μια οικονομία που λίγη σχέση έχει με όσα γνωρίζαμε μέχρι τώρα.
*Καθηγητής Οικονομίας στο πανεπιστήμιο του Σικάγο και πρώην Κεντρικός τραπεζίτης της Ινδίας (2013-2016)